Rol Değiştiren Yükler

 

“Oooo o kadar muhabbetimiz yoktu” demişti babam, kendi babasıyla ilgili bir şey sorduğumda. Ben dedemi hiç görmediğimden, aralarının nasıl olduğunu merak etmiştim ve  cevap buydu.
Bizim gibi ülkelerde baba-oğul  “muhabbetinin” oluşması için bir sebep yoktur. O sebep varsa eğer, bu mutlaka babanın özel bir çabasıyla oluşmuştur. Oğul, zaten ne olup bittiğini anlayana kadar 25 yaşına gelir, artık baba çekilmiştir sahneden.  Şunu da belirtmek lazım; bu coğrafyada erkeklerden, herhangi bir şeyle bağ kurması değil, herhangi bir düğümü çözmesi beklenir. Dolayısıyla erkeklerin bir şeyle bağ kurması, Doğu’da en az 25 sene demektir!
Galiba biraz erkeklerin filmiydi Nuh Tepesi; babasıyla kavga etmeyi ertelemiş erkeklerin. Bir babaya duyulan ama farkettirilmeyen sitemlerin, tereddütlü yargıların, saçma sapan bir yerinin kaşınması gibi rahatsız edici ama elzem konuşmalara giden kaygan bir yolun… İşbu yolun bittiğini düşünen İbrahim; ömrünün son günlerinde, çocukluğunun geçtiği yere dönüp kendi diktiğini iddia ettiği bir ağacın dibine gömülmek ister. Ağacın tapusu (aslı değil) elindedir ve hukuki olarak da manevi olarak da bu isteğinde herhangi bir beis yoktur onun için. Hatta ağacın bulunduğu yere “bizim arazi” diyecek kadar benimsemiştir orayı. Fakat şöyle bir sorun vardır; bahsettiği ağaç Nuh Tepesi’ndeki meşhur ağaçtır ve köylüler onu kutsal kabul etmektedirler. İbrahim, ağacı ben diktim, derken; köylüye göre o ağacı Nuh Peygamber dikmiştir ve bırakın oraya gömülmek için toprağı kazmayı, meyvelerini toplamak bile günahtır.
Bu hayattaki en usta kaçak, kendini suçlu hisseden bir babadır ya, Haluk Bilginer canlandırmış bu kaçak babayı.  Artık ellerini başının üstünde gördüğü için onu teslim almaya tenezzül bile etmeyen oğluna ise Ali Atay  hayat vermiş. Beylik bir sinema eleştirmeni lafı değil bu; Ali Atay, Ömer karakterini öylesine iyi oynamış ki adeta hayat vermiş ve gerçek olup olmadığı konusunda bizi tereddüte düşürmüş.
İşte İbrahim, yukarıda bahsettiğim gibi, bir kez daha putları kırmak için kolları sıvamıştır; fakat artık yaşlı ve ölümü bekleyen hasta bir adamdır. Oğluyla birlikte köye doğru yola koyulurlar. Aralarında ne olduğunu sonradan öğreneceğiz fakat Ömer o kadar hoşlanmaz ki babasından, onunla yan yana oturmamak için arabada ilginç bir hileye başvurur!  Bu arada Ömer, babasını o köye neden götürdüğünü köye vardıklarında bir bakkalda anlayacaktır ve sesler yükselir.
Babasının neden ve nasıl hiçbir şeyi bu kadar önemsemediğini gerçekten merak edenlerin bu sahnede bulacağı çok şey var. Çünkü babalar, özellikle sorumsuz babalar, önemsememeye ailelerinden başlarlar. Çocuk yapmanın sorumluluk olmadığını düşünürsek, geriye kalıyor o çocukları büyütmek! Sağlıklı ve başarılı büyütmek. Başarı da çocuğa kâbus olmamak ve onun hakkını gasp etmemektir. Hak gasp etmek şöyle dursun, kendi hakkını çocuğuna tahsis etmek değil midir babalık ? Elinden ne gelirse işte. Çocuğa ekmek su verirsen büyüyecektir evet ama ilgi ve şefkat verirsen, dallanıp budaklanacaktır. İnsan, kaplumbağadan daha karmaşık bir varlıktır ve buna ihtiyacı vardır. İnsan, doğası gereği muhtaç ve ziyandadır. Bazı dokunuşlarlarla, özenle, kırmadan, risk ve mesuliyet alarak bu ziyandan kurtarabilirsiniz onu. İşte bunları bize en azından ilk 20 yıl sağlayan kişilere anne ya da baba deriz. İkisinin toplamına da aile.  “Bilmezlikten gelme Ahmet Abi”…
Yaptığı korkunç hatalardan dolayı, ömrünün sonuna doğru sakinleşmek zorunda kalmış İbrahim ile; hata yapma şansı elinden alındığı için her şeye öfkeli olan oğlu Ömer köye varır. İbrahim, oğlunun ondan hoşlanmadığının gayet farkındadır ama oğlu olduğu için ona sırt dönmeyeceğini de bilir. Aralarında girift, gergin ama hızla çözülmeye giden bir ilişki vardır. Köyde bir evleri olduğunu görürüz. Uzun zamandır kullanılmamış ama bir dönem yaşanmış bir ev burası. Baba ve oğul yıllar sonra aynı evi paylaşacak ve besbelli ki birbirlerine yaralarını gösterecektir. Ömer, babasının üzerinden hayata çok öfkelidir ve karısıyla da arası bozuk bir adamdır. Her sinirli adam gibi geceleri siniri yatışmış, öfkesinin üstündeki şal kalkmış ve altından pişmanlıktan doğan bir kırgınlık çıkmıştır. Yağmurlu bir gecede, karısının fotoğraflarına bakarken çatının su akıttığını görür. Çok oralı olmaz.
Sabah olur, Ömer evin kapısını açar ve Anadolu insanı kendine has kavga etme yöntemlerinden birisini kullanmıştır; evin avluya inen merdivenlerine boydan boya hayvan pisliği döküldüğünü görür. Anadolu insanı, gerçekleri reddettiği kendi “irfan” dünyasında yaşadığı için, iki bin yıldır aynı insandır. İbrahim, o ağacı kendisinin diktiğini söylemekle büyük bir hata etmiş ve Anadolu insanının kutsalına yani putlarına dokunmuştur. Mesaj çok nettir;  Ağaca çaput bağlamayı din zanneden bir güruhun üzerine gidersen, bokların üzerinde yürümek zorunda kalırsın. İbrahim’in putlarla mücadelesi, binlerce yıl sonra bu köyde tekrar başlar.  Bu yaratıcı provokasyon Ömer’i çok sinirlendirir ve küfürler yağdırmaya başlar.
Ömer, Anadolu insanı ve babası arasında bir yerde kalmıştır artık; kendi kırgınlıklarını unutmak zorunda olduğu bir yerde. Hâlen inat ve öfkesini diri tutmak adına bazı denemeler yapmıyor değildir tabi. Mesela, bu hayvan pisliği dökenleri jandarmaya şikayet etmek için kolları sıvamıştır. Türkiye’de, özellikle böyle küçük yerlerde, herhangi bir bürokratik işi halletmenin, deveyi amuda kaldırmaktan bile daha zor olduğunu bilenler bilir. Ömer, bu gerçekle tanışmıştır; polis jandarmaya, jandarma polise sevk etmektedir ve netice mâlumdur. Bu sırada Ömer, babasının tek bir konuda samimi olduğundan emindir; babası ölmek üzeredir. Devamlı olarak fenalaşıp, hızla ölüme giden, gün içinde sık sık yatağa düşen ve artık hayatının son demlerini yaşayan bir adam vardır karşısında. Ölüm, her zaman en asil aktör; her zaman yılın flaş transferi, yıllar sonra ortaya çıkan kayıp bir şehirdir. Ömer, babasını öldürmek isteyecek kadar ondan nefret etse de gerçekten ölüm baş gösterdiği zaman, kazın ayağının öyle olmadığını görür. Çok ciddi bir intikam duygusu, giderek adalet duygusuna dönüşüyordur artık. İntikamı merhametle soğutursanız, ortaya adalet çıkar.
Ömer, babasının da insan olduğunu, babasının kanı ona doğru akmaya başladığında farketmiştir. Bu hep böyle olur ama insan bunu tecrübe etmeden  farketmez. İnsanın içinde kurduğu mahkemede tokmak sesi yoktur. Cübbe, sanık sandalyesi, “Gereği düşünüldü!” nidası, gösteriş de olsa bir ayağa kalkma saygısı… İnsan, içinde birilerini yargılarken bunları duyumsamaz. Sadece, o kişiyi giyotine yolladığı o anı hayal eder. Görüşeceğiz der ve dişlerini sıkar. Peki ya karşıdan gelen, gerçekten yaşlı, ölmek üzere olduğunu kimseye ispatlamaya gerek bile duymayan bir adamsa ve bu adam babanızsa naparsınız ? İşte Ömer, yumuşamayı seçmiştir. Zira, intikam duygusu öylesine yabancı bir güdüdür ki insana, intikam almak istediğiniz kişinin “sağlıklı, başarılı ve belirgin” olmasını istersiniz. Halbuki insan, aynı insandır ama artık “ele gelmiyor” diye hevesiniz kaçabilir. (Kenan Evren’i 65 yaşında yargılamakla 95 yaşında yargılamak arasındaki farktan bahsediyorum. Yani bunu gördüğümüzde hissettiğimiz şey,  1984 ya da 85’teki hislerimizle aynı olmadı). Yürüyemeyen yaşlı bir adamdan alınacak intikamı, o adamın mağdur ettiği nefs bile kabul etmeyebilir. Hatta hukuk bile “zaman aşımı” diye bir kavram geliştirmiştir bu duyguya nisbetle. İnsan, yukarıda da belirttiğim gibi bu duygunun ustası asla olamadı. İntikam almaya çalışırken hep kendini batırdı ve hep iki mezar kazmak zorunda kaldı. En azından soğuyacak kadar beklemekten başka çaresi yoktu; çünkü  Kitap’ta da belirttiği gibi intikam, insana ait değildi ve “Müntakim olan Allah”tı”.
Ömer, bunu içgüdüsel olarak mı yoksa farkına vardığı için mi yaptı bilemiyoruz fakat babası her bilincini kaybedip yatağa düştüğünde, Ömer’in ona insan gibi yaklaştığını gördük. Hatta o yatakta uyurken, onun fotoğraflarını çekmeye başlamıştır. İşte Ömer, işte bir insan. İşte nisyan ile malul değil, tedavi olan bir zihin. Unutmaktan daha büyük tedavi var mıdır insan için ? Unutmamak, devamlı hatırlamak bir hastalık değil de nedir! Unuttuğumuz müddetçe iyileşiriz ve insan olduğumuzu ancak unuttuğumuz kadar hatırlarız. Hiçbir şeyi unutmayıp, her şeyi intikam çetelesine yazanın adı “kindar”dır ve bu yükle yaşamak, emin olun bizi bitirir. Unuttuğumuz müddetçe tekrar başlayabiliriz. Ömer, tekrar başlamıştı. Çok kısa sürecek bir yola başladığını biliyordu ama o yükü üzerinden atıp, unutup, iyileşmeyi tercih etmişti.  Tedaviye cevap veren bir hasta yoktur ki onu bulduğunda kaybetsin.
Ömer, babasını açıkça “tanımadığını” söyler köyün efendi ve saygılı imamına. Zaten bunca yıl tanıyacak kadar bile yanında kalmayan ve onları bırakıp giden babasından nefret etmemiş midir ? Zaten tanımadığından nefret etmez mi insan? Ömer, insanlara olan inancını kaybetse de dini inancı az çok yerinde duran birisidir. Öyle hayat hakkında pek kafa yormaz. Genelde de bu yüzden, içinde ehlileştirilmemiş duygu patlamaları vardır.
İbrahim’in ise tek amacı “aksilik” gibi görünüyordu. Nuh Tepesi’ndeki Nuh Ağacı’nın peşinde evet ama neden ? Sanki, ağacın dibine gömülme isteği mukavemetle karşılaşınca, işi inada bindirmiş ve köydekilerle uğraşmak hoşuna gitmişti. Ömer, anlam veremiyordu. Önceleri, bu isteği samimi zannedip onun lafıyla yola çıktı evet ama şimdi köydeki ortamı ve atmosferi gördüğünde bu durumu anlamlandıramadı kafasında. Köyün bir düzeni vardı ve insanlar o ağacı önemsemek şöyle dursun, dini bir ritüelin en önemli parçası olarak görüyordu onu. Konuya “Bu yerleşik düzeni neden bozalım ki” diye bakıp, babasını da bu manasız ağaç ısrarından vaz geçirmek istiyordu. İbrahim ise asla bu yoldan dönmedi…
Ömer bu anlamsız inat ve ısrarın arasında erimeye başlamış, babasına emrivaki yapmayı bile göze almıştı; Köy imamı ile mezarlıkta yer bakmaya başlayarak!
İbrahim, isminin etkisinden kurtulamamış olacak, putları devirme inadından vaz geçmeyip bir gün sabaha karşı ağacın etrafındaki çitleri sökmeye kadar vardırmıştı işi. Linç edilmekten son anda oğlu Ömer tarafından kurtulmuş, köy muhtarının (Mehmet Özgür) film boyunca şahit olduğumuz peygambervari sabrı sayesinde bu  kavga da bertaraf edilmişti.  Bu sahnedeki muhteşem kadraj ise filmi durdurup bir sigara yaktıracak cinstendi.
İbrahim, ailesine karşı gerçekten suçlu olan her baba gibi pişkinliğe vurur işi. Böyle adamlarda özeleştiri asla olmaz ve eleştirilmekten de nefret ederler. Karşısındaki insanlar, artık sıtkını sıyırdıktan sonra oluşan sessizliği de kendilerine yontup, “İşte demiştim, bak gördün mü suçlu değilim ben!” diye üste çıkmaya çalışırlar. Bu akılalmaz ikiyüzlülükten İbrahim de nasiplenir  fakat Ömer ona öylesine bir cevap verir ki bir daha asla yeltenemez bile bu nafile galebe çalma oyununa. Bu sahnede anladığımız kadarıyla; tüm çocukluğu, babasının yanlış iliklediği gömlekle gezme mecburiyetiyle geçen Ömer, öfkesini annesi denen “şey”den çıkarmış ve sonunda annesi kanserden ölmüştür. Böyle süreçlerde anneler “şey”dir, hayalkırıklığı yaşayan çocukların gözünde. O “şey”den, babalarına duydukları öfkeyi çıkarırlar. O “şey”in, anne olduğunu ise öldüğünde anlarlar. Şeyler nefes almaz çünkü ve kimsenin kolunda hırıltılar çıkararak can vermez, olsa olsa annedir bu! İşte Ömer bunlardan bahseder babasına.
Filmin geçişleri kötü denilebilecek kadar keskin ve bağlantısızdı. Yine bu geçişlerden birinde Ömer’in karısı çıkıp geldi ve salonun ortasında belirdi. İbrahim, gelinini hayatında ilk kez görecek kadar yabancıydı Ömer’in hayatına. Hikaye, baba oğul cenderesinden uzaklaştıkça plastikleşti ve işte bu Ömer’in eşi Elif karakteri de böyle birisiydi. Tamamen Ömer’i bize o kadar da masum göstermemek için uydurulmuş, hamile, başı sonu olmayan romantik bir karakterdi Elif. Yani bu kadını şöyle anlatacak olursak; “Kilometrelerce yolu, kışın ortasında hamile haliyle tek başına gelip,  gecenin bir vakti salonun ortasında ilk kez gördüğü yaşlı bir adama ‘merhaba’ dedikten sonra, kocasına “Oturmama gerek yok, erkek arkadaşım bekliyor zaten” diye güya şaka yapan, abuk sabuk bir karakterdi.
Ömer gibi adamların hayatlarını mahveden bir babalarının olması, bu hayatta sığınacakları bir limandır aslında. Her olumsuzlukta, her başarısızlıkta, her türlü fiyaskoda mazeretleri bellidir. Tutar bu. Yani tutma mecburiyeti vardır. Ömerleri müthiş bir kolaycılığa sevk eder bu gerçek. Fazla uğraşmadan kaybederler ve kendilerini hayalkırıklığına bırakmak için daha güçlü bir neden bulunamaz.
Evet, Ömer’in kötü bir evliliği olduğunu anladığımıza göre köydeki ağaç kavgasına dönelim. Ömer birileriyle yine tartışmıştır ve bu kez sonuç, indirilen cam seslerini duyarak uyanmaktır. Uyanmanın bedeli, camları feda olmuştur bu defa. Ömer öylesine öfkelenmiştir ki baltayı kaptığı gibi sokağa atmıştır kendini; ağacı kesmeye... Fakat babası hemen o an fenalaşınca vaz geçmiştir.
Ömer babasına ısındığını, arabadaki bir ısıtma mekanizması sayesinde gösteriyor ve artık yan yana oturmak için sebepler arıyordur. En başta yanına oturmasını bile istemediği, intikam alınacak bir obje olan o adam; artık tam anlamıyla babasıdır ve onu sinesine sarmaya karar vermiştir. Filmin burada bittiğini düşünmüştüm ben fakat yönetmen iki tarafın da birbirine râm olduğunu bize gösterdikten sonra, final sahnesine doğru yol alıyor.
Ömer artık babasını çocuğu gibi görmeye başlıyor ve ona “acıktın mı?” diye sorup, uyurken üstünü örtme ritüelini de tamamlıyor. Ayrıca o uyurken çektiği fotoğraf karelerinin içine artık kendisi de giriyor! Burada aklıma One Separation’daki baba ve oğul geldi.
Karısıyla yaptığı konuşmada, Ömer’in aslında babasına benzediğini tahmin etmek zor değil. Erkekler böyledir, ya babasının aynısı bir adam ya da babasının tam tersi olmaya çalışırken babasının fotokopisi bir adam olurlar. Babasını kerteriz almış bir erkek, her halükârda kaybeder bu yüzden. Erkeğin en makbulü, babasıyla pek bağlantısı olmayanıdır çünkü erkeklik bir bağlantı üzerinden değil, herhangi bir bağlantı olmadan ayakta durabilmek üzerinden yürür bu coğrafyada. En sonunda da bir çözüm beklenir sizden.
Ömer, babasının son günlerine kadar tek başına ayakta durmasının öfkesini babasından çıkarmak isterken, son günlerinde ona yaslanıp ayakta durmanın ne kadar da huzurlu bir şey olduğunu keşfetmiştir. Her iki durumda da kaybedenin Ömer olduğunu, yüzüne baktığımızda anlıyoruz zaten.
Baba oğul bir yandan köylüye karşı zafer kazanma inadıyla tapuyu bulmaya çalışırken, diğer yandan da bunu neden yaptıklarını anlamaya çalışır gibi bir haldedirler. İki aksi, iki inat adam; hem köylülerin cehaletiyle, hem de birbirlerine karşı hissettikleri yeni duygularla uğraşırlar.
Eminim çoğu erkek, babasıyla o 30 yaşındayken karşılaşmak isterdi. O sakinleşmiş, ölmeyi bekleyen, bilgeleşmeye çalışan, artık fevri hareketleri azaltmak zorunda olan yaşlı bir adama bakarsanız “Yahu bu çocuk da neden böyle öfkeli” diye düşünüp anlam veremezsiniz. Halbuki o çocuk, 30 yaşındaki o “hali vakti yerinde” adamın yaptıklarından dolayı şimdiki öfkeli çocuk olmuştur. Camı pencereyi indiren genç delikanlıya bakıp vahvahlanan 60 yaşındaki babayı, tam o sırada 30 yaşına döndürebilseniz, o camı da pencereyi de çocuğunun neresine ne yapacağını tahmin edebilirsiniz.
Birbirlerini son gördüklerinde İbrahim, Ömer’e yeni bir ilaç bulunduğunu ve doktoruyla konuştuğunu, sabah yola çıkacaklarını söyler. Ömer, çok sevinir. Sevmiştir bu konforlu duvarı ve artık buradan başlamak için bir ümit aramaktadır. Babasını sevdiği, onun da ona güvendiği bir hayat. Ömer bu hayatı istediğinin farkında bile değilken, birdenbire bu hayata ihtiyacı olduğunu görmüştür. Şu an tek ihtiyacı, babasının sağlıklı bir şekilde yanında olmasıdır. Hem artık ona zarar da veremeyeceğine ikna olmuştur fakat İbrahim’in  yapacak son bir şeyi daha vardır.
O sabah Ömer evde tek uyanır, babası yoktur. Arar, bulamaz. Köylüye ve jandarmaya haber verir, onlar da arar fakat İbrahim ortada yoktur. Herkes ne olduğunu tahmin etse de en azından “delili” bulup ikna olmak adına canhıraş bir mücadele vardır.  
Askerlerin bir görev olarak icra ettiği, Ömer’in de sevgi mesaisinin yetmediği bu arama kurtarma çalışmaları; İbrahim’in  köpeği tarafından sonuca ulaştırılır. Hayvan belki de ona gösterilen sevginin samimi olduğunu anlayıp, bu sevgiye sadakatla karşılık verdi. Sevgi ve sadakatin birleştiği yerden mutlaka bir şey çıkar; bu bir ceset olsa bile!
İbrahim’in cansız bedeni bir ırmakta, ağaçlara takılı bir şekilde bulunur. İntihar mı etti, yoksa köylüler tarafından öldürüldü mü ? Bu muamma sonsuza kadar sürecek gibidir fakat artık bu ‘ikili delilik’ bitmiştir.
Ömer, kerhen de olsa babasından tevarüs ettiği inadıyla hareket ederek, ağacın dibini kazmaya başlamıştır! Kazmayı vururken, aklından en ufak bir mantıklı gerekçe geçmediğine yemin edebiliriz. Adeta toprakla kavga edercesine bir defin hazırlığıdır bu.
Sonra arabadaki cenazeyi sırtına alıp dokuz tahtaya doğru yürümeye başlar. Arabadan, babasının vasiyeti olan o meşhur mezara vardığı süre keşke biraz daha uzun olsaydı da doya doya izleseydik. Hayatı boyunca babasının varlığını sırtında taşımış bir adamın, bu defa da babasının cenazesini sırtında taşıması kadar yıkıcı bir şey yoktur sanırım. Bu sahneyi belki yetmiş kere üst üste izledim fakat çıkamadım içinden.
O ölü beden toprağa girdiğinde, Ömer’in babasıyla olan kötü hatıraları da toprağa girecek miydi acaba? O mezarın üzerine atılan son toprak parçasıyla birlikte, baba oğul arasındaki bu karmaşık ilişki artık tamamen bir kırgınlık ve yara üzerinden mi ilerleyecekti ? En azından yarasının yerini bilecek miydi artık Ömer ve devamlı farklı yerlerden yaralandığını zannetmeyecek miydi?  Bunu en iyi, babasını bir ömür sırtında taşımak zorunda kalan oğullar bilir. Yaşar Kemâl, babasının bir cinayete kurban gitmesinden bahsederken: “Ona o kadar kızmıştım ki; asla mezarına gitmedim” demişti. O babasını çok sevdiğini söylerken böyle hissettiyse, kim bilir Ömer ne hissederdi.
Her oğulun babasını sırtında taşıma şekli farklıdır; Nuh’un ona inanmayıp tufana karışan oğlundan; İsa’ya kadar. İbrahim’in kurban edilmekten son anda kurtulan oğlu İsmail’den, Ali’nin oğlu Hüseyin’e kadar. O yükü hayal edebiliyor musunuz?  Bu işin dini kısmı sadece. Şarkıcı Emrah’ın oğlunu düşünün; baksanıza ismi bile yok, “Şarkıcı Emrah’ın Oğlu”!  İdo da bu dertten muzdarip değil midir? İsmi yeterli kanıttır. Yaşar Kemâl, Nietzche, Oğuz Atay, Turgenyev, Özgür Mumcu ve Ömer... Zamanın farklı yerlerinde, çeşitli suretlerle, biz görsek de görmesek de sırtında babalarıyla gezen oğullar vardır. O babaların belki de hepsi oğullarını sırtında gezdirmiştir çocukken; ama artık roller değişmiştir.
Bu film kusurlarıyla da olsa işte tüm bunları hatırlattığı için etkiledi beni. Genç yönetmen Cenk Ertürk’ün yeni filmlerini merakla bekliyorum.